Mojżesz należy bezsprzecznie do największych mężów historii Objawienia Bożego w ST. Toteż osobą jego zajmuje się całe Pismo Św. zarówno Starego, jak i Nowego Przymierza. Jest on główną osobą czterech ksiąg Pentateuchu, gdzie przedstawiony jest jako wybawca Izraela z niewoli egipskiej i uprzywilejowany przez Boga prorok i prawodawca. Również inne księgi starotestamentowe kilkadziesiąt razy wspominają Mojżesza jako sługę Bożego (2 Król 21, 8; Ps 104 [105], 26; Mal 3, 22), ulubieńca Boga (Ps 105 [106], 23), kapłana (Ps 98 [99], 6), prawodawcę (Bar 2, 28), proroka (Oz 12, 13; Mądr 11, 1), męża Bożego (1 Kron 23, 14; Ps 89)
Mojżesz stanowił ważny przedmiot zainteresowania żydowskiej literatury pozabiblijnej zarówno hellenistycznej, jak i palestyńskiej. Szczególniejszą uwagę poświęcają Mojżeszowi dwaj najwięksi pisarze żydowscy: Józef Flawiusz i Filon Aleksandryjski.
W księgach NT wspomniany jest Mojżesz 80 razy. Wiele uwagi poświęca Mojżeszowi autor listu do Hebrajczyków. W odróżnieniu od literatury hellenistycznej, która specjalnie uwypukla narodowe i kulturalne cechy Mojżesza, list do Hebrajczyków podkreślił głównie jego cechy religijne.
Imię Mojżesz stanowi przedmiot zainteresowań uczonych. Filolodzy są niezgodni w odpowiedzi na pytanie, czy jest to imię hebrajskie, czy egipskie. Autor biblijny podaje etymologię popularną tego imienia w Księdze Wyjścia (2, 10), opartą na źródłosłowie: m-sz-h - wyciągnąć, wydobyć. Lecz ta etymologia nie tłumaczy drugiej samogłoski „o" w imieniu Mojżesza (Moszeh). Toteż inni uczeni szukają źródłosłowu dla imienia Mojżesz w wyrazie arabskim i ugaryckim: m-w-sz, które oznacza dziecię nowo narodzone. W czasach Chrystusowych Filon Aleksandryjski i Józef Flawiusz wyprowadzają imię Mojżesz z języka koptyjskiego (mo - woda i usza - wybawić). Nowocześni uczeni widzą w imieniu Mojżesz wyraz egipski m-s-j - urodzić, czy mosu - syn, który wchodzi w różne imiona egipskie (Tutmosis, Ramses, Ahmosis).
Mimo niezwykłej roli, jaką odegrał Mojżesz w dziejach rozwoju religii objawionej, pamięć o tym mężu przekazała wyłącznie Biblia. Milczą o nim napisy palestyńskie, hieroglify egipskie nie wspominają o Mojżeszu tabliczki klinowe. Ale to nic dziwnego, bo Izrael i jego bohater religijno-narodowy są jeszcze poza sceną wielkiej historii cywilizowanych narodów. Wszystkie wzmianki pisarzy greckich o Mojżeszu pochodzą z czasów późniejszych i wydają się być zależne od tradycji biblijnej. Natomiast uwagi o Mojżeszu egipskiego kapłana Manetona z III wieku przed Chrystusem mogą pochodzić z tradycji egipskiej .
Choć jednak źródła pozabiblijne milczą o Mojżeszu, nawet najskrajniejsi krytycy liberalni nie uważają opisów biblijnych o Mojżeszu za opowiadania całkowicie zmyślone. Nie odważył się uczynić tego nawet J. Wellhausen czy zwolennik jego hipotezy, P. Volz, „ mimo że obaj uważali Pentateuch za dzieło o parę wieków późniejsze od Mojżesza. Również inni krytycy, jak H. Gressmann W. H. J. Gruffyd „ G. Kittel A. Lods „ H. Dussant H. Rowley M. Buber „ E. Auerbach, choć w opisach biblijnych o Mojżeszu widzą ludowe sagi, to jednak sagi te w istotnej swej treści zawierają fakty rzeczywiste. Mojżesz, więc był nie tylko wybawcą, ale i pośrednikiem plemion izraelskich przy zawieraniu przymierza z Jahwe, czego podstawę stanowił monoteistyczny Dekalog albo inny zbiór prawny. Bez istnienia osoby Mojżesza nie da się wyjaśnić religii i prawodawstwa Izraelitów.
Nie ma również należytych podstaw do ograniczania historyczności opowiadań biblijnych o Mojżeszu tylko do istotnych elementów. Za historyczne należy uznać nie tylko samo życie Mojżesza i wielką jego rolę w dziejach Izraela, ale też i wszystkie okoliczności i zdarzenia, które temu życiu towarzyszyły. Na obiektywizm tych wszystkich biblijnych opisów wskazuje fakt, że mówią one nie tylko o cnotach Mojżesza, ale także o różnych jego wadach i słabościach.
Choć był on heroldem Boga i żądał od Izraelitów dla Boga bezgranicznej ufności i wiary, to jednak sam miał chwile zwątpienia i wahania (Liczb 20, 1-12; Powt Pr 3, 26-27), za co nie wszedł do Ziemi Obiecanej. Oczywiście w opisie życia Mojżesza w Pięcioksięgu nie należy się dopatrywać historii w ścisłym i nowoczesnym tego słowa znaczeniu. Fakty są tu tak ułożone, aby wykazać, iż Bóg rządzi narodami i jednostkami. Są one jednak historyczne. Również nie chodzi tu o szczegóły tych faktów, gdyż bez wątpienia w ciągu wieków tradycje dorzucały pewne elementy mające na celu podkreślenie nadzwyczajnego charakteru Mojżesza. Jak więc przy interpretacji historyczności opisu początków ludzkości w Pięcioksięgu należy zwracać uwagę na rodzaj literacki tego opisu, tak też trzeba postępować przy badaniach nad historią Mojżesza. Ważną tu jest rzeczą porównywanie najpierw różnych relacji samego Pięcioksięgu o jakimś fakcie z życia Mojżesza (np.. opis plag: Wyjśc 4, 9; 7, 15 b; 7, 17 b), a następnie porównywanie tych opisów z relacjami innych ksiąg biblijnych (Ekli 45, 1-5; Ps 104 [105]; 105 [106] itp.), gdyż to pozwoli oddzielić historyczny fakt od literackiego ujęcia tego faktu. Wielkie też usługi może nam oddać w tej pracy zestawianie opisu Pięcioksięgu z analogicznymi pozabiblijnymi tekstami.
Jeśli chodzi o szczegółowe fakty z życia Mojżesza, nie można poddawać w wątpliwość jego wychowania przez córkę faraona (Wyjść 2, 1-10; Dz 7, 22). Naukowcy są w posiadaniu pewnego papirusu z okresu Seti II (ok. 1208 r.), z którego wynika, iż w haremie w Mi-ur (Moeris) pewna wysoko postawiona dama zajmowała się kształceniem obcokrajowców na urzędników w Kanaan .
Mimo swego egipskiego wychowania Mojżesz nie zerwał więzów z uciskanymi Hebrajczykami. Pismo św. podkreśla tu rolę matki Jokebed i siostry Mary (Liczb 12, 2). One to pouczyły Mojżesza o Bogu Abrahama, Izaaka i Jakuba. Gdy skończył swe studia zostaje urzędnikiem Egiptu, ma czuwać nad swymi rodakami. Ma teraz do wyboru: albo pomoc rodakom, albo laskę faraona. Wybrał pierwsze, dlatego musiał zbiec (Wyjść 2, 11-15) do pokolenia madianickiego, wywodzącego się od Abrahama (Rodz 25, 2), gdzie mogły być żywe wspomnienia o tym patriarsze. Tutaj Mojżeszowi objawił się Bóg patriarchów, Jahwe. On poucza Mojżesza, że „jest" i przyjdzie z pomocą Izraelitom. Jahwe poleca Mojżeszowi iść do faraona, by uwolnił Izraelitów z Egiptu.
Nie ulega wątpliwości, że faraon odmówił prośbie Mojżesza. Wypuszczenie Hebrajczyków z Egiptu za czasów XVIII czy XIX dynastii - kiedy to prawdopodobnie miał miejsce Exodus Izraelitów z Egiptu - wzmocniłoby tylko szeregi nieprzyjaciół Egiptu w ówczesnej Azji. Sieć zaś twierdz, pobudowanych przez faraonów egipskich na drodze z Egiptu do Kanaan, wskazuje na historyczność drogi Izraelitów do Kanaan przez półwysep synajski.
Historyczny jest też opis biblijny w tym, co dotyczy ziemi Kanaan w czasach Mojżesza. Był to rzeczywiście, jak świadczą choćby dokumenty egipskie z Tell el-Amarna, kraj miast mniej lub więcej autonomicznych bez władzy centralnej. W porównaniu zaś z pustynią był to kraj urodzajny, z bogatymi źródłami i dolinami. Badania R. de Vaux wykazały, że sytuacja za czasów Mojżesza była bardzo sprzyjająca osiedleniu się Izraelitów. Świadectwa ceramiki dowodzą, że Izraelici osiedlili się w Transjordanii w XIV wieku. Mojżesz działa rzeczywiście w takiej epoce i w takich warunkach, jakie są przedstawione w Biblii.
Jeśli zaś prawdziwe jest tło biblijne działalności tego męża - prawdziwy, też musi być jego portret, nakreślony przez święte księgi. Mojżesz wchodzi na scenę biblijną jako człowiek pełen mocy i temperamentu. Wybuchy gwałtownego gniewu nie są mu obce (Wyjść 41, 8; 32, 19. 22; Liczb 16, 15), choć nie brak mu lęku, jaki właściwy jest Jeremiaszowi 41, 5; por. Wyjśc 4, 12). Księgi biblijne przypisują Mojżeszowi różne funkcje: pośrednika przymierza na górze Synaj, twórcy jahwizmu i kapłaństwa lewickiego. Przede wszystkim jednak według tradycji biblijnej Mojżesz to prorok, typ wszystkich proroków (Powt Pr 18,—15). Zadaniem proroków jest przekazanie ludziom dabar, słowa Bożego (por. Jer 18, 18). Proroka określa Pismo św. jako usta Boże (Jer 15, 19). Słowo zaś, które Mojżesz przekazał Izraelowi, można ująć: Jahwe, który wybrał Izraela, jest jedynym Bogiem, i to Bogiem świętym 10; Mojżesz zaś to szczególny prorok, który pozostawał z Bogiem w specjalnej zażyłości (por. Wyjśc 33, 18-23). . Jemu dal Jahwe „poznać swe imię" (Wyjśc 33, 12), on był tak z Jahwe złączony, że bunt Izraelitów określa hagiograf jako bunt „przeciw Bogu i Mojżeszowi" (Liczb 21, 5).
Mojżesz człowiek Boży był także reprezentantem Izraela we wszelkich jego potrzebach: „Nosił on [naród] na swym łonie, jak nosi żywicielka dziecię, które mlekiem karmi" (Liczb 11, 12). Jego zadaniem jest troszczyć się, modlić, cierpieć za Izraela.
Cały ST mówi o Mojżeszu, bo żyje z Mojżesza, bo Mojżesz stanowi jego fundament i wzór służby dla Boga (Mądr 10, 16). Mojżesz to figura Jezusa.
LIT:
List do Hebrajczyków Pallotinum 1959, Poznań
Ricciotti G. Dawne dzieje Izraela Pax W-wa 1956
Szamot M., Apokalipsa czytana dzisiaj, WAM Kraków 2000
Messori V.: Opinie o Jezusie Wyd. M 2004 Kraków
Giuseppe Ricciotti „Życie Jezusa Chrystusa” „Dawne Dzieje Izraela” PAX
Messori V., Umęczon pod ponckim Piłatem? Wyd M Kraków 1996
Messori V., „Mówią, że zmartwychwstał” Wyd M Kraków 2004
Rops D.: Dzieje Chrystusa Pax Warszawa 1987
Flawiusz J.: Dzieje wojny żydowskiej przeciwko Rzymianom Armoryka Sandomierz 2008
Forstner D. OSP.: Świat symboliki chrześcijańskiej Pax Warszawa 1990
Szamot M.: Oto Ty Adamie WAM Kraków 2010
Thiede C. P. : Jezus człowiek czy Bóg KDC Warszawa 2006
Ks. Starowiejski M.: Apokryfy Nowego Testamentu KUL Lublin 1986
Schreiner J.: Teologia Starego Testamentu Pax Warszawa 1999
Messori V.: Opinie o Jezusie Wyd. M Kraków 1994
Galbiatti A., Piazza A.: Biblia Księga zamknięta? Pax Warszawa 1971
Gnilka J.: Teologia Nowego Testamentu Wyd M Kraków 2002
Ks. Filipiak M. : Jak rozumieć Pismo Święte, KUL, Lublin, 1982
Ks. Dąbrowski E.,: Pismo Święte Nowego Testamentu w 12 tomach, wstęp przekład z oryginału, komentarz, Pallotinum, W-wa, 1977, tom 2, 3, 4, 5
Rops D., :Dzieje Jezusa Chrystusa, PAX, W-wa, 1987
