1 Pan przemówił do Jonasza po raz drugi tymi słowami: 2 "Wstań, idź do Niniwy, wielkiego miasta, i głoś jej upomnienie, które Ja ci zlecam". 3 Jonasz wstał i poszedł do Niniwy, jak powiedział Pan. Niniwa była miastem bardzo rozległym - na trzy dni drogi. (Jon 3, 1-3)
Teraz Jonasz posłusznie spełnia polecenie Boże. Opowiadanie pomija wszystkie szczegóły podróży Proroka do Niniwy. Całą uwagę czytelnika zwraca na wypadki w mieście. Na początku podkreśla niezwykłą wielkość Niniwy dwojako: że było to ,,miasto bardzo wielkie” (hebr. 'ig"dolah le’lohim — dosłownie: miasto wielkie dla Boga, tzn. nawet sam Bóg może je uznać za wielkie; jest to wyrażenie opisowe na określenie jakości w stopniu najwyższym; por.1 Sm 14, 15; 3 Krl 3, 28;), oraz że trzeba było trzech dni, by je przejść (prawdopodobnie jest to wyrażenie hiperboliczne, przesadnie podkreślające wielkość Niniwy; por. 2, 1). W tradycji biblijnej Niniwa uchodziła za miasto rzeczywiści potężne (por. Rdz 10, 11 n). Dla głównej myśli księgi Jonasza moment ten ma ważne znaczenie: jeden prorok izraelski w tak ogromnym pogańskim mieście dokona tak wielkiego przewrotu religijnego.
4 Począł więc Jonasz iść przez miasto jeden dzień drogi i wołał, i głosił: "Jeszcze czterdzieści dni, a Niniwa zostanie zburzona". (Jon 3, 4)
Wykonanie poleconej misji nie wymagało od Jonasza zbyt wielkiego trudu. W mieście wielkim ,,na trzy dni pieszej drogi” wystarczył Prorokowi jeden dzień, by w słowach krótkich i konkretnych oznajmić jego mieszkańcom wyrok Boży.
Liczba 40, podobnie jak 3 (por. 2, 1), jest prawdopodobnie przybliżona. Zwrot „o 40 dniach” (zob. Rdz 7, 17) lub „o 40 dniach i 40 nocach” (zob. Rdz 7, 4. 12; Wj 24, 18; 1 Krl 19, 8) można uważać za określenie dość długiego okresu czasu (por. Ez 29, 13: o 40 latach). Tutaj okres ten ma być wypełniony praktykami pokutnymi dla przebłagania Jahwe i odsunięcia od miasta karzącego wyroku.
5 I uwierzyli mieszkańcy Niniwy Bogu, ogłosili post i oblekli się w wory od największego do najmniejszego. (Jon 3, 5)
Biblia tam, gdzie chodzi o opis postawy człowieka wobec Boga przemawiającego do niego w jakiś sposób. Człowiek albo przyjmuje z wielkim zaufaniem zapowiedź Bożą lub ją odrzuca — w'erzy Bogu albo Mu nie wierzy. Wiary tej nie można jednak zacieśniać tylko do aktu wewnętrznego woli ludzkiej. Jej zewnętrznym sprawdzianem jest konkretne postępowanie, przepojone uznawaną prawdą lub z nią sprzeczne (zob. Rdz 15, 6; Wj 14, 31; 20, 12; Pwt 1, 32; Ps 77, 22 itp.). By Boga przebłagać, zastosowano powszechny post i pokutne szaty. Praktyka postu (som) polegała na powstrzymaniu się od spożywania pokarmów i napojów (zob. 1 Sm 7, 6; 2 Sm 12, 16) przez jeden lub kilka dni (zob. 2 Sm 1, 12; Est 4, 16; 1 Sm 31, 13). Poszczono na znak żałoby po zmarłym (1 Sm 31, 13; 2 Sm 1, 12), a zwłaszcza w chwilach nieszczęść ‘.powodowanych zwykle grzechami. Tym sposobem okazywano żal i błagano Boga o przebaczenie (por. Sdz 20, 26; 1 Sm 7, 6; 2 Sm 12, 16. 21-23; 2 Krl 21, 27; Iz 58, 4 itp.). Zwykle z postem łączono inną formę pokuty, a mianowicie przywdziewano odpowiednie szaty zwane saqqîm. Saq jest to przede wszystkim uszyty z grubego materiału wór, np. do przechowywania zboża (por. Rdz 42, 25. 27. 35; Kpł 11, 32; Joz 9, 4). Nazwą tą określano również bardzo często specjalną szatę pokutną używaną w chwilach wielk:ch nieszczęść, zwłaszcza zaś na przebłaganie Boga (zob. 2 Sm 21, 10; Iz 3, 24; 50; 3; Ps 68, 12 itp.). Prawdopodobnie noszono ją pod wierzchnim odzieniem (włosiennica: zob. 4 Kri 6, 30). Nie zdejmowano jej również w czasie snu (zob. 3 Kri 21, 27).
6 Doszła ta sprawa do króla Niniwy. Wstał więc z tronu, zdjął z siebie płaszcz, oblókł się w wór i siadł na popiele. (Jon 3, 6)
Postępowanie mieszkańców Niniwy nie mogło ujść uwagi króla tego miasta. Melek w ST przeważnie oznacza władcę jakiejś większej grupy narodowościowej zamieszkującej określone terytorium (por. Rdz 26, 1; 40, 1; Lb 21 21; Pwt 1, 4; 4 Kri 16. 7; 25, 1 itp.). Władca Niniwy również przyłączył się do aktów pokuty swoich poddanych. Autor opisuje postępowanie króla bardzo dokładnie.
Kisse oznacza przeważnie tron królewski (Wj 11, 5; Sdz 3, 20; 1 Krl 2,19; Ez 26, 16). Często tron ten jest symbolem władzy królewskiej (por. Rdz 41, 40; 2 Sm 14, 9; Ps 44, 7). Niekiedy słowem tym określa się także krzesło dla dostojnego gościa (2 Krl 4, 10), krzesło, służące kapłanom (1 Sm 1, 9; 4, 13. 18), fotel sędziowski (Przp 20, 8), fotel rządcy jakiegoś miasta (Neh 3, 7) itp.
Królewskie odzienie nosi nazwę ’aderet. Jest to obszerne okrycie w rodzaju płaszcza; używał go np. Eliasz (1 Krl 19, 13. 19; 2 Krl 2, 8. 13 n); szata taka posiadała wielką wartość (Joz 7, 21. 24). W Zach 11, 3 nazwa ta oddaje wspaniałość Jordanu, a w Ez 17, 8 piękno winnicy.
Efer przeważnie oznacza popiół ze spalenia jakiegoś przedmiotu (por. Lb 19, 9; Ez 28, 18; w Mal 3, 21 chodzi o proch ziemi). Popiół, podobnie jak szata pokutna (saq), jest symbolem smutku, żalu, pokuty (por. Iz 58, 5; Est 4, 1. 3; Dn 9, 3). Zwyczaj nakazywał posypywać sobie nim głowę (2 Sm 13, 19; Iz 61, 3), na nim usiąść (por. Jb 2, 8), a nawet prawdopodobnie tarzać się w nim (Jr 6, 26; Ez 27, 30. Zejście z tronu i zdjęcie płaszcza królewskiego, a ubranie szat upokarzających i zajęcie miejsca w popiele, wszystko to wspaniale obrazuje wewnętrzną zmianę pokutującego króla. Teraz on sam pokieruje dalszą akcją przebłagalną.
7 Z rozkazu króla i jego dostojników zarządzono i ogłoszono w Niniwie co następuje: "Ludzie i zwierzęta, bydło i trzoda niech nic nie jedzą, niech się nie pasą i wody nie piją. (Jon 3, 7)
Przy współudziale dostojników miasta (gedolim: zob. 2 Sm 7, 9; 2 Krl 10, 6; Jr 5, 5; 16, 6 itp.) wydaje oficjalne rozporządzenie o pokucie. Autor Księgi nazywa je ta'am. Jest to hapaxlegomenon i w takim znaczeniu występuje w Biblii tylko w tym miejscu. Nazwę tę powszechnie wyprowadza się z babilońsko-asyryjskiego temu;aram.:ta'ama — dekret królewski, edykt.
8 Niech obloką się w wory - <ludzie i zwierzęta> - niech żarliwie wołają do Boga! Niech każdy odwróci się od swojego złego postępowania i od nieprawości, którą [popełnia] swoimi rękami. (Jon 3, 8)
Rozciąganie praktyk pokutnych także na zwierzęta jest komentowane przez egzegetów w różny sposób. Najprawdopodobniej, taki sposób pokuty wyznaczały przepisy asyryjskie czy perskie.Byłby to jeden z dowodów starożytności tradycji zawartych w opowiadaniu. Poza tym z samych ksiąg ST wiadomo, że zwierzęta pozostają w ścisłej zależności od człowieka. One również ponoszą konsekwencje jego winy (por. np. Rdz 6, 7). Powinny więc też uczestniczyć w pokucie. Autor przez wzmiankę o pokutujących zwierzętach chciał może tylko podkreślić ważność i rozmiar pokuty mieszkańców Niniwy, którzy daliby tym świadectwo, jak bardzo przejęli się słowami zapowiedzi kary.
Oprócz modlitwy i odmiany życia należy się również wyzbyć wszelkiej nieprawości. Hamas jest określeniem gwałtu, krzywdy zadawanej drugim (por. Rdz 6, 11; 49, 5; Jb 19, 7; Ps 71, 14; Iz 53, 9; 59, 6; Jr 51, 46; Ez 7, 11 itp.). W sensie dalszym oznaczać może także określenie przedmiotów zdobytych krzywdą ludzką (por. Ez 28, 16; Am 3, 10; Sf 1, 9). Tego rodzaju krzywda przylgnęła do dłoni tych, którzy ją zadają. Nazwę „ręka” oddają dwa, prawie równoznaczne terminy hebrajskie: jad i kaf. W stosowaniu tych określeń wyróżnić można jednak nieznaczną różnicę ich znaczeń. Podczas gdy jad odnosi się do ręki wraz z ramieniem, do ręki wyciągniętej, np. w geście oznaczającym siłę i moc, kaf oznacza samą rękę, dłoń, zwłaszcza coś chwytającą, zagarniającą (zob. F. Zorell, dz. cyt., 368). Stąd człowiek niewinny ma ręce (kaf) czyste (Jb 22, 30). Na dowód czystego sumienia myje ręce (kaf) w niewinności swojej (Ps 26, 6). Rękami (kaf) grzeszy ten, którego uczyńki są złe (Krn 12, 17; Jb 31, 7; Ps 7, 4).
9 Kto wie, może się odwróci i ulituje Bóg, odstąpi od zapalczywości swego gniewu, a nie zginiemy?" 10 Zobaczył Bóg czyny ich, że odwrócili się od swojego złego postępowania. I ulitował się Bóg nad niedolą, którą postanowił na nich sprowadzić, i nie zesłał jej.(Jon 3, 9-10)
Władca tak wielkiego miasta widzi jedyny środek ratunku w zmianie życia i uczynkach pokutnvch. Zdaje sobie jednak sprawę z wielkości winy i z tego, że wyrok na grzeszników już zapadł. Stąd oczekiwanie na skutek pokuty jest pełne ufności,
W tym zdaniu chodzi o to, że Bóg zwróci się (jaśub) ku pokutującym, okaże się dla nich łaskawy (por. Iz 63, 17; Ps 6, 5; 80, 15)i zaniecha zamierzonej kary.
Ma to być kara niezwykle dotkliwa: haron af — zapalczywość gniewu. Oznacza bowiem gniew Boży
o ogromnym natężeniu, co ujawnia się w postaci zsyłanych na grzeszników nieszczęść, klęsk, a w tym przypadku w zniszczeniu wielkiego miasta (por. Wj 32, 12; Lb 25, 4; Pwt 13, 18; Iz 13, 9 itp).
Król Niniwy ufa, że Bóg odsunie tę karę, ponieważ ulituje się nad pokutującymi. Słowo niham odniesione do Boga oznacza, że Bóg ulituje się, że tragiczny los miasta, które teraz odmienia swe postępowanie, wzruszy Go, skłoni do współczucia względem pokutujących i miłosierdzia nad nimi (por. Wj 32, 12; 2 Sm 24, 16; Jr 18, 8; 20, 16; 26, 3 itp.).
Wiersz ten ma ogromną wymowę teologiczną: uczy o wartości dobrej szczerej pokuty, dzięki której Bóg daruje człowiekowi karę za grzeszne życie.
