1 Było to w dwunastym roku panowania Nabuchodonozora, który królował nad Asyrią w wielkim mieście Niniwie. W tym czasie Arfaksad królował nad Medami w Ekbatanie. 2 Zbudował on wokoło Ekbatany mur z kamieni ciosowych, szerokich na trzy łokcie i długich na sześć łokci i uczynił wysokość muru na siedemdziesiąt łokci, a szerokość jego na łokci pięćdziesiąt. 3 A przy jej bramach wzniósł wieże na sto łokci wysokie, a szerokość ich u podstaw wynosiła sześćdziesiąt łokci.(Jdt 1, 1-3)
Już ten wstępny wiersz stawia badaczy przed wielkim problemem historycznym. Jest rzeczą nieprawdopodobną, by chodziło tu o słynnego Nabukadne‘ssara II (Dn 1,1 i in.), króla Babilonu (604—561). Wprawdzie historia jak i Księga Judyty prawie jednakowo przedstawiają zachowanie się Nebukadnezara, lecz Nebukadnezar II nie był królem Niniwy. a zaczął panować dopiero po zburzeniu tego miasta. Chodzi tu więc raczej o pseudonim czy może o tytuł królewski jakiegoś mocarza wschodniego: asyryjskiego czy babilońskiego, lub innego władcy ich dziedzictwa. Autor chcąc przedstawić jak najstraszniej grożącą Izraelowi zagładę, umyślnie wybrał 1 zespolił razem imiona Nabuchodonozor i Niniwa. które w świadomości Żydów tkwiły przez długie wieki jako przerażające wspomnienie historyczne (por. Lm 5. 6).
Nie ma w Jdt wyraźnych i pewnych wskazówek, które by pozwoliły na całkowite utożsamienie wydarzeń w niej opisanych z faktami historycznymi, stwierdzonymi dotychczas na podstawie dokumentów. Było to powodem wysuwania różnych hipotez. Na szczególniejszą uwagę zasługują trzy hipotezy. Prawdopodobnie nie chodzi tu o czasy asyryjskiego króla Assurbanipala (669—626), choć istnieje zadziwiająca zgodność pomiędzy wypadkami z czasów tego króla, a wydarzeniami opisanymi w Jdt. Chodzi tu raczej o czasy po niewoli babilońskiej, zwłaszcza czasy perskiego króla Dariusza I (521—485), ale możliwe, że Jdt mówi o czasach króla Artakserksesa III Ochusa (358—338).
Niniwa, założona według Rdz 10, przez Nimroda, już za Hammurabiego około 1728 roku przed Chrystusem była znacznym miastem, leżącym na lewym brzegu górnego Tygrysu, naprzeciw dzisiejszego Mosulu. Była stolicą Asyrii (2 Krl 19. 36; Iz 37. 37; Jon 1, 2 i in.); na ówczesne czasy było to olbrzymie miasto. Niniwa zburzona została przez Medów i Babilończyków w roku 612 przed Chrystusem.
Arfaksada, króla Medii, nie zna historia. Nazwy historyczne czy geograficzne ówczesnych czasów znane są prawie wyłącznie dzięki Herodotowi. Są one często zniekształcone, a ich identyfikacja jest bardzo trudna. Może chodzi tu o Frawartiusza = Fraortesa (Herodot, 1, 73. 102), syna Dejokesa. króla Medii, współczesnego Assurbanipalowi, królowi Asyrii, lub króla tego samego imienia, współczesnego Dariuszowi I, królowi perskiemu (Napis bizutuński, 3 i 4; J. B. Weiss) lub kogoś innego z królów Medii. Według propozycji J. Gilberta (Dissert, surVhistoire de Judith, 1754, s. 76 n) Arfaksadem ma być Abrakas, gubernator Medii w czasach Ksenofonta (około roku 354—430). Imię Arfaksad wspomniane jest w Rdz 10, 22; 11, 10-13 (syn Sema), a oznacza lud lub kraj, może Arrapachitidę, tj. okolicę między jeziorami Wan i Urmia (Antiq).
Ekbatana wspomniana jest w Piśmie św. poza Jdt (1, 1. 14) jeszcze kilkakrotnie: Ezd 6, 2. 30, Tb 3, 7; 6.10 (S); 7, 1; 2 Mch 9, 3.
Gród ten, silnie obwarowany, opisany jest przez Herodota (1, 98 n). O tym mieście jest mowa w Jdt 1, 1-4. Została ona założona przez Dajakku, króla Medii, około roku 700 przed Chrystusem. Z dość szczegółowego opisu Herodota wynika, że było to ogromne i bardzo umocnione miasto. Obwód największego muru wynosił prawie tyle, co mur obwodowy Aten. Poszczególne mury, których było 7. wznosiły się coraz to wyżej, gdyż miasto położone było na wzgórzu, na którego szczycie, otoczony ostatnim murem, znajdował się zamek królewski. Przedmurza pomalowane były różnymi kolorami: na biało, czarno, purpurowo, niebiesko, jasnoczerwono, a ostatnie były posrebrzone i pozłocone, co na widzu z oddali wywoływało potężne wrażenie. Aleksander Wielki zdobył Ekbatanę w roku 330 przed Chrystusem.
4 Same zaś bramy wznosiły się na wysokość siedemdziesięciu łokci, a szerokie były na czterdzieści łokci, tak aby mogły przechodzić jego wielkie siły wojskowe i defilować jego piechota.(Jdt 1, 4)
Mury Ektabany były 36,40 m wysokie i 26 m szerokie; wieże nad bramami miały 52 m wysokości i 31,20 m szerokości u podstaw; bramy były 36.40 m wysokie i 20.80 m szerokie. Wymiary powyższe, choć wyglądają na wyolbrzymione, są jednak możliwe, co stwierdzają wykopaliska i opisy historyków. Aleksander Wielki używał przy oblężeniu Tyru (332 r. przed Chr.) wież oblężniczych o wysokości 50 m, które cośkolwiek przewyższały mury miasta, położonego na stosunkowo nieznacznym wzniesieniu, co dostatecznie wyjaśnia także podaną w Jdt wysokość murów Ekbatany. Starożytny Wschód był mistrzem we wznoszeniu potężnych budowli, a warownia Ekbatana była prawie przysłowiowa.
Tekst nie mówi, ile bram posiadała Ekbatana. Babel Nabuchodonozora miała ich osiem. W celu utrudnienia nieprzyjacielowi wtargnięcia do miasta budowano ich jak najmniej, a umacniano je jak najsilniej i strzeżono olbrzymimi wieżami. Wysokość bram Ekbatany jest różnie podawana: 70 łokci (A B), 60 (S) i 80 (L). Ulice starożytnych miast były zazwyczaj wąskie. Wolne place były tylko przy bramach miejskich; tam też skupiało się całe życie publiczne, tam odbywały się targi, zgromadzenia mieszkańców i sądy (por. Rt 4, 1 nn; Ps 126 [127], 5). Dość znaczna szerokość bram (40 łokci) uzasadniona jest tu koniecznością wojskowy: „aby przez nie wychodzić mogły“ zastępy jeźdźców i wozy bojowe, i by „tam mogła się ustawiać jego piechota“
5 W tym czasie król Nabuchodonozor prowadził wojnę z królem Arfaksadem na wielkiej równinie, która leżała w okolicach Ragau.(Jdt 1, 5)
Fortyfikacje Ekbatany podrażniły Nabuchodonozora do tego stopnia, że zaatakował Arfaksada, króla Medii. Walka odbyła się w okolicy Ragau, które powszechnie utożsamia się z Rages, o którym kilkakrotnie wspomina Tb (1, 14; 4, 1. 20; 9, 2. 5). Było to jedno z największych i najstarszych miast Medii, a jego ruiny, zwane dziś Rai, znajdują się 13 km na południowy wschód od Teheranu 40 mil na północny wschód od Ekbatany. Ptolemeusz (6, 2. 6) nazywa to miejsce Rhagiana, a Napis bizutuński Dariusza I (520 r. przed Chr.) wspomina dwukrotnie okolicę Raga. Pochodzący od Izydora z Charax spis dróg państwa Partów zna Ragau w północnym Iranie, w ziemi Apavarktikene, na krańcach północnych Wyżyny Irańskiej w okolicy Nisapur i Meshed.
6 I wyruszyli przeciwko niemu wszyscy zamieszkujący okolice górskie, jak również wszyscy mieszkający nad Eufratem, Tygrysem i Hydaspem oraz na równinach podległych Ariochowi, królowi Elimajczyków. I zeszło się na pole walki wiele narodów, potomków Cheleuda.(Jdt 1, 6)
Przyłączyli się do Arfaksada rzecz jasna. Tak więc jako przeciwników Nabuchodonozora, króla asyryjskiego, autor wymienia Armenię, Medię i Elam. Odpowiada to historii, która mówi o nieprzerwanych prawie walkach Asyryjczyków z tymi trzema krajami.
7 Wtedy Nabuchodonozor, król Asyryjczyków, wysłał posłów do wszystkich mieszkańców Persji i do wszystkich mieszkających na zachodzie, do mieszkańców Cylicji, Damaszku, Libanu i Antylibanu i do tych wszystkich, którzy mieszkali na wybrzeżu morza,(Jdt 1, 7)
Przez wybrzeże należy rozumieć zdaniem A. Millera przede wszystkim Fenicję i Filisteę. Fr. Stummer natomiast twierdzi, że może tu tylko chodzić, tak jak w Rdz 49. 13; Pwt 33. 19, o wybrzeże na północ od zatoki Hajfy. Bieg pasm górskich Libanu i Antylibanu wskazuje raczej na to, że poselstwo nie powinno dochodzić do wybrzeża, ale raczej do Górnej Galilei.
8 do ludów na Karmelu i w Gileadzie, i w górnej Galilei, i na wielkiej równinie Ezdrelon.(Jdt 1, 8)
Posuwając się wzdłuż wybrzeża w kierunku południowym, posłowie Nabuchodonozora przybyli na Karmel. a potem do Galaadu. Według A. Millera przez narody Karmelu należy rozumieć mieszkańców zatoki Akka jako też rozciągającej się na południe od Karmelu równiny Dor. Galaad oznacza północną część Zajordania. ziemie leżące na północ od rzeki Jabbok,
9 Także do wszystkich w Samarii i do jej miast i do zamieszkujących z drugiej strony Jordanu aż do Jerozolimy, Batanei, Chelus i Kadesz, i po Rzekę Egipską, i Tafnes, i Ramses, i po całą ziemię Goszen, 10 hen aż po Tanis i Memfis, i do wszystkich mieszkańców Egiptu daleko aż po granice Etiopii. 11 Lecz wszyscy mieszkańcy całej ziemi zlekceważyli odezwę Nabuchodonozora, króla Asyryjczyków, i nie stawili się do walki, ponieważ nie lękali się go. Uważali go za człowieka osamotnionego i dlatego odesłali posłów jego z niczym, nadto ich znieważając.(Jdt 1, 9-11)
Ze słów „jakby zwykły człowiek“ wynika, że narody sądziły, iż król asyryjski jest słaby i łatwo zostanie pokonany, a zatem nie mają powodu do obawy przed nim. Dalszy jednak bieg wydarzeń wyjaśnia, że zawiedli się mocno (por. 2, 21 — 3, 9). Vg 1, 11 odnosi zwrot ten do narodów: „lecz wszyscy jednomyślnie odmówili“. Posłowie zostali „z niczym“ odprawieni, tzn. bez przyrzeczenia, że wysłane będą wojska pomocnicze do Asyrii, i bez darów, którymi mieli okazać poddaństwo Nabuchodonozorowi.
12 Wtedy Nabuchodonozor rozgniewał się bardzo na całą tę ziemię i przysiągł na swój tron i swoje królestwo, że się zemści na wszystkich krajach Cylicji, Damaszku i Syrii i mieczem je wyniszczy, a także wszystkich zamieszkujących ziemię Moabu, synów Ammona, i całą Judeę, i wszystkich w Egipcie hen daleko aż po kraje obu mórz.
13 Potem ze swymi siłami zbrojnymi stanął do walki przeciw królowi Arfaksadowi w siedemnastym roku, i zwyciężył go w walce, i rozgromił całe wojsko Arfaksada i całą jego konnicę, i wszystkie jego rydwany.(Jdt 1, 12-13)
Gniew Nabuchodonozora jest zrozumiały. Nie mógł się jednak cd razu zemścić na narodach Zachodu, gdyż musiał się wpierw uporać z Arfaksadem. W tej więc chwili „zaprzysiągł na tron i królestwo swoje“, że się na nich zemści. Była to przysięga uroczysta, która nakładała na niego ścisły obowiązek jej wypełnienia (por. Mt 14, 7; Mk 6, 23).
14 Podbił też pod swoje panowanie jego miasta i doszedł aż do Ekbatany. Tam zdobył wieże, spustoszył place miasta, i okazałość jej zamienił w jej hańbę.(Jdt 1, 14)
Zdobycie wież Ekbatany było równoznaczne ze zdobyciem miasta. Poszczególne ulice miast orientalnych przeznaczone były na bazary (Jr 37, 21). w których gromadzono i wystawiano na sprzedaż towary. Było więc wiele sposobności do grabieży.
15 Samego Arfaksada ujął w górach Ragau i przeszył go swoimi strzałami, zadając mu ostateczną klęskę aż do dnia dzisiejszego.(Jdt 1, 15)
Arfaksad przebity został strzałami, lecz niekoniecznie przez samego Nabuchodonozora. Herodot nie podaje rodzaju śmierci Fraortesa, w którym zwolennicy teorii Assurbanipala chcą widzieć Arfaksada z Jdt. Mówi o nim, że po pokonaniu narodu po narodzie „ostatecznie wyruszył przeciwko Asyryjczykom..., którzy władali Niniwą i przedtem panowali nad wszystkimi narodami..., a on sam po 21-letnim panowaniu zginął, jako też większa część jego wojska“ (Herodot,1,102 n).
Chcąc uzgodnić rodzaj śmierci Fraortesa, utożsamianego przez zwolenników teorii Dariusza I z Arfaksadem księgi Judyty, trzeba by przyjąć, że przebicie go nie było śmiertelne, a tylko ubezwładniło go i umożliwiło jego ujęcie. O śmierci jego donosi Napis bizutuński, 1: „Mówi Dariusz król: Następnie udał się ten Frawartis z wiernymi żołnierzami swoimi tam, gdzie jest okolica o nazwie Raga w Medii. Wtedy wysłałem wojsko przeciwko nim. Frawartis został pojmany i do mnie przyprowadzony. Odciąłem mu nos, uszy i język, prowadziłem go... na dworze moim był trzymany w kajdanach. Cały lud widział go. Potem kazałem go w Ekbatanie ukrzyżować; tych mężów, którzy byli jego najznaczniejszymi zwolennikami, uwięziłem w twierdzy Ekbatanie“.
16 I wrócił razem on sam i cała jego zgraja, bardzo wielkie mnóstwo wojowników. I pozostali tam, żyjąc beztrosko i ucztując, on sam i wojsko jego przez sto dwadzieścia dni. (Jdt 1, 16)
Pokonanie Arfaksada, groźnego wroga Asyrii, będącego tuż u boku Nabuchodonozora, dostatecznie uzasadnia długotrwałe (120 dni) uroczystości ku uczczeniu odniesionego zwycięstwa.
lit:
Longkammer H. 1-2 Księga Kronik, Wstęp, przekład z oryg., komentarz, Pallotinum, Poznań 2011
Łach S:Pismo Święte Starego Testamentu, Pallotinum, W-wa, 1973
Łach B:Pismo Święte Starego Testamentu, Księgi 1-2 Królów, Pallotinum, Poznań, 2007
Smolikowski P Bóg w historii, Gutenberg Print, W-wa, 1995
Ricciotti G., „Dawne dzieje Izraela”, PAX, W-wa, 1956
Millard A., Skarby czasów Biblii, Świat Książki, W-wa, 2000
Łach S., Księgi proroków mniejszych, Pallotinium, Poznań 1968
Kruszyński J., Pismo Święte Starego Testamentu, Lublin, 1938
http://www.biblestudytools.com/commentaries/jamieson-fausset-brown/1-kings/1-kings-19.html
Łach S,: Pismo Św Starego Testamentu, t XIII-1, Księgi Proroków mniejszych, Pallotinum, Poznań, 1968
Grzybek S: Księga Tobiasza-wstęp, przekąłd z oryginału, komentarz, Pallotinum, Poznań, 1963
